Executieve functies en hoogbegaafdheid

Het ligt aan de executieve functies hoor je vaak wanneer hoogbegaafde kinderen niet goed functioneren in de klas.  Natuurlijk is ook mogelijk dat jouw kind bijvoorbeeld niet start met een opdracht doordat een opdracht niet duidelijk is, dat de motivatie ontbreekt. Of dat jouw kind bang is om het fout te doen, faalangst heeft,  en dan kan je maar beter niet beginnen. Maar hierover later meer.

Executieve functies zijn bepalend voor het gedrag en het denken, ook bij hoogbegaafden. Maar om ze te kunnen ontwikkelen heb je wel de juiste situatie of het juiste materiaal nodig.

Executieve functies, het managementsysteem van onze hersenen

Executieve functies vormen, simpel gesteld, het managementsysteem van onze hersenen. Deze mentale functies helpen je om structuur aan te brengen in het uitvoeren van de vele taken die bij het dagelijks leven horen. Ze ondersteunen je bijvoorbeeld bij het nemen van beslissingen, organiseren, plannen.

Bij het monitoren van prestaties en het kiezen van het juiste moment om ergens mee te beginnen, te stoppen of een stapje bij te zetten. Executieve functies zijn dus verantwoordelijk voor het reguleren van je gedachten, emoties en gedrag.

Dirigent van het brein

Executieve functies

Je kan executieve functies vergelijken met de rol van een dirigent in een orkest. De dirigent leidt, stuurt en combineert de diverse leden van het orkest.

Hij geeft aanwijzingen, zodat de muzikanten weten wanneer ze moeten beginnen met spelen, hoe snel of langzaam ze moeten spelen. Hoe hard of zacht, en wanneer ze moeten stoppen. Zonder de dirigent zou de muziek een stuk minder mooi en gepolijst klinken.

Zonder beheersing van de executieve functies zullen acties minder, doelgericht en taakgericht zijn en wellicht wat chaotisch.

 

Executieve functies hebben invloed op je denken en je gedrag

 

 Koude executieve functies

De ‘koude’ executieve functies hebben betrekking op het gebruik van bepaalde denkvaardigheden waarmee je doelen kiest en realiseert of waarmee je oplossingen voor problemen bedenkt.  Bijvoorbeeld: plannen, organiseren, timemanagement, werkgeheugen en metacognitie

  • Werkgeheugen: informatie in je geheugen houden bij het uitvoeren van complexe taken

  • Planning/prioritisering: een plan maken om een doel te bereiken en te beslissen waar je je aandacht op moet richten.
  • Organisatie: informatie en materialen ordenen volgens een bepaald systeem

  • Timemanagement: tijd inschatten, verdelen en deadlines halen
  • Metacognitie: een stapje terug doen om jezelf en de situatie te overzien en te evalueren.

 Warme executieve functies

De ‘warme’ executieve functies hebben betrekking op het gebruik van vaardigheden die je gedrag aansturen of aanpassen. Bijvoorbeeld: reactie-inhibitie, emotieregulatie, volgehouden aandacht. Maar ook taakinitiatie, flexibiliteit en doelgericht doorzettingsvermogen.

  • Reactie-inhibitie: nadenken voordat je iets doet, waardoor je de tijd krijgt om een situatie te beoordelen en na te gaan hoe het je gedrag beïnvloed
  • Emotieregulatie: emoties reguleren om doelen te behalen of gedrag te controleren en te sturen
  • Volgehouden aandacht: aandachtig blijven, ondanks afleiding, vermoeidheid of verveling
  • Taakinitiatie: op tijd en efficiënt aan een taak beginnen.
  • Doelgericht doorzettingsvermogen doelen formuleren en realiseren zonder je te laten afleiden of afschrikken door andere behoeften of tegengestelde belangen
  • Flexibiliteit: flexibel omgaan met veranderingen en tegenslag of met nieuwe informatie of gemaakte fouten

Om je executieve functies te ontwikkelen heb je wel de  juiste omstandigheden nodig, een stimulerende leeromgeving en duidelijk leerdoelen waarvoor je echt moeite moet doen en moet doorzetten. Uit onderzoek blijkt dat hoogbegaafde kinderen meer moeite moeten doen en echt moeten doorzetten bij het leren bespelen van een muziekinstrument dan in het reguliere onderwijs. Uiteraard is dit van een aantal factoren afhankelijk.

Ontwikkeling van executieve functies

Executieve functies zijn wel aangeboren, maar bij de geboorte nog niet uitontwikkeld. Als je begrijpt hoe deze vaardigheden zich ontwikkelen gedurende de kindertijd krijg je een beter inzicht in de mate waarin je kind zich kan beheersen. Hierdoor kan je als volwassene beter beoordelen hoeveel steun en structuur er nodig is.

 

Hoewel de eerste executieve functies zich ontwikkelen in de vroege kindertijd bereiken ze pas halverwege of tegen het eind van de adolescentie een redelijk ontwikkelingsniveau.

Onderstaande specifieke taak of gedrag zouden kinderen op een bepaalde leeftijd kunnen uitvoeren.

Voorschoolse leeftijd;

Simpele opdracht uitvoeren (pak je schoenen even uit de gangkast), onder begeleiding opruimen, eenvoudige huishoudelijke taak zoals bord naar de keuken brengen. Ook gedrag controleren zodat je kind niet zomaar de straat op rent en van het speelgoed van een ander kind af kan blijven vallen hieronder

Groep 1 t/m 4;

Complexere opdracht (twee tot drie aanwijzingen), kamer opruimen, eenvoudige huishoudelijke taak (bed opmaken) met aanmoediging. Max. 20 minuten maken van een huiswerkopdracht, een beslissing nemen over de bestemming van je zakgeld en je houden aan veiligheidsregels.

Groep 5 t/m 7;

Opdracht uitvoeren met enige vertraging (na schooltijd iets doen), huishoudelijke taak van 15 min. zoals bladeren aanharken of tafel afruimen, boeken meenemen. Maar ook huiswerk max. 1 uur maken, eenvoudig schoolproject plannen, veranderd schema door buitenschoolse activiteiten in de gaten houden, geld sparen en gedrag controleren waardoor je woedeaanvallen kan beheersen.

Groep 8 en brugklas;

Coaching hoogbegaafdheid

Dagelijkse verantwoordelijkheid huishoudelijke taak zoals de vaatwasser uitruimen, oppassen tegen betaling, systeem voor organisatie huiswerk, bijhouden complexe planning voor school zoals wisselen van lokaal, langetermijnproject plannen, tijdsplanning in de gaten houden en houden aan de regels

 

Middelbare school vanaf 2e klas;

Effectief huiswerk maken, aanpassing doorvoeren op feedback, langetermijndoel bepalen en verfijnen. Het stellen van subdoelen, goed gebruik van vrije tijd en onderdrukken van roekeloos en gevaarlijk gedrag.


Juist hoogbegaafde kinderen lukt het niet
een relatief eenvoudige taak niet voor elkaar te krijgen. 

Vragenlijsten om de sterke en zwakke executieve functies te bepalen 

1. Vragenlijst executieve functies voorschoolse en kleuterleeftijd
2. Vragenlijst executieve functies 6 tot 8 jaar

3. Vragenlijst executieve functies 9 tot 11-jaar
4. Vragenlijst executieve functies 12-14 jaar

Executieve functies van ouders

Na het testen van de sterke en zwakke executieve functies van je kind kom je zelf als ouder aan de beurt, want ook jouw vaardigheden spelen zeker een rol.  Vragenlijst executieve functies voor ouders.

Als jouw sterke kanten overeenkomen met de zwakke kanten van je kind, dan kun je gefrustreerd raken door zijn zwakke kanten.

Probeer je kind over te halen om jouw hulp te accepteren, zodat hij niet continu vastloopt. Misschien hebben je kind en jijzelf wel dezelfde zwakke kanten. Zo kan het zijn dat zowel de moeder als het kind niet goed kunnen opruimen en de vader wel.

Wat kun je doen?

Om leren gaan met zwakke executieve functies

Als ouder weet je dat het echt geen onwil is, maar onmacht.
Dat je kind niet expres zijn huiswerk vergeet te maken, zijn tas maar neergooit of explodeert als iets niet gelijk lukt.

  • Wees creatief bij het gebruiken van jouw sterke kanten om je kind te helpen.
  • Kijk ook wat jouw zwakke kanten zijn en de sterke kanten van je kind.
  • Zorg ervoor dat je er samen om kunt lachen.
  • Bedenken samen oplossingen voor de problemen van je kind.
  • Als je wanhopig wordt, bedenk dan dat je er zelf met dezelfde problemen ook bent gekomen.
  • Je kunt je eigen zwakke kanten tegelijk met die van je kind aanpakken.

Zwakke executieve functies kunnen een belemmering vormen voor de uitvoering van schooltaken. Ze kunnen ook een belemmering vormen voor huishoudelijke taken of het omgaan met sociale situaties. Je kan dan een plan bedenken om deze executieve functie(s) te versterken.

 

 


De ontwikkeling van executieve functies is  afhankelijk van vele factoren

Goede executieve functies zijn afhankelijk van vele factoren zoals de normale ontwikkeling van de verschillende hersengebieden en kansen om te leren en te oefenen. Wanneer een kind nooit zijn kamer hoeft op te ruimen en geen huishoudelijke taak heeft. Wanneer het voortdurend herinnerd wordt aan activiteiten en geen passend lesaanbod ontvangt, krijgt het eigenlijk geen gelegenheid om zijn zwakke executieve functies te oefenen.

Hoogbegaafdheid en executieve functies

Een hoge intelligentie impliceert niet automatisch evenredig ontwikkelde executieve functies.Voor het ontwikkelen van executieve functies is veel oefening nodig en juist vanwege hun hoge intelligentie hoeven met name de koude executieve functies bij hoogbegaafden niet zo snel aangesproken te worden.

Als dingen je vanwege je intelligentie gemakkelijk af gaan, dan hoef je namelijk ook minder lang je aandacht vast te houden of dingen uitvoerig te plannen en organiseren. Vaak zie je dat door structurele didactische ondervraging bepaalde executieve functies nauwelijks gebruikt worden.

 

Bij hoogbegaafde kinderen worden de executieve functies
juist minder ontwikkeld doordat er geen beroep op wordt gedaan

 

Echt onhandig

Wat zo onhandig is om bij het hoogbegaafde kind op te merken ‘jij bent toch zo slim, hoe kan je dan de juiste boeken vergeten of waarom kan je je kamer niet netjes houden’? Dat heeft helemaal niets met hoogbegaafdheid te maken, maar alles met vaardigheden die je ontwikkelt door te oefenen.

De mindset is bepalend voor de ontwikkeling van de executieve functies.

Het bepaalt de manier waarop er omgegaan wordt met uitdagingen.  Bij een groeimindset ga je ervan uit dat vaardigheden ontwikkelbaar zijn, terwijl bij een vaste mindset ervanuit gegaan wordt dat vaardigheden onveranderbaar zijn, wat je ook probeert.

 
Mindset is de Overtuiging hoe jij denkt over de kwaliteiten, intelligentie en vaardigheden van Jezelf, maar ook van die van je omgeving
 

Je mindset bepaalt hoe je omgaat met uitdaging, hondernissen, inspanning, kritiek en het  succes van anderen

Vaste mindset

Mensen met een vaste mindset vinden het belangrijk;

  • om laten zien dat ze iets goed kunnen,
  • dat ze slim zijn
  • willen meestal iets snel en perfect doen of kunnen.

Wanneer je dan een uitdaging aangaat dreigt de kans dat je fouten maakt en dat is vreselijk want dat laat zien dat je dom bent, zeker voor een hoogbegaafd kind. Ook willen zij geen moeite voor iets hoeven doen, want slimme mensen die hoeven dat natuurlijk niet. Een inspanning leveren, oefenen en hard werken dat is voor diegene die niet zo slim of goed zijn.

Hoe kan jij als ouder helpen?

Hoe je kan helpen bij het versterken of aanleren van executieve functies

Bij het versterken of aanleren van een executieve functie kan je het beste aan de slag gaan met datgene wat de grootste impact heeft. Houd er dan wel rekening mee dat je instructie afhankelijk is van de aan te leren vaardigheid, de context en het ontwikkelingsniveau van je kind.

 Na instructie

Wanneer we uitgaan van een kind dat zijn kamer niet opruimt en jij geeft als ouder de instructie dat het zijn kamer op moet ruimen kan je verschillende reacties krijgen.
1. Kind gaat door met dat wat het aan het doen was en negeert de instructie
2. Kind zegt ‘straks’ om het vervolgens niet te doen
3. Kind begint te klagen of barst in woede uit
4. Kind begint met opruimen, maar wordt dan afgeleid

   Het bedenken van een plan

Om effectief gebruik te maken van de executieve functies bedenken de ouders een plan

  • Bedenken van een specifieke reeks instructies
  • In de gaten houden wat er gebeurt
  •  Aanmoedigen, motiveren en feedback geven over het succes van de aanpak
  • Problemen oplossen als de aanpak niet werkt
  • Bepalen wanneer de taak voltooid is

Steun geleidelijk verminderen

Nadat je kind heel vaak geduldig en begripvol begeleid is bij dit proces wordt de steun en toezicht geleidelijk verminderd. Dit kan door bijvoorbeeld picto’s als indirecte informatie om uiteindelijk de verantwoordelijkheid bij het kind te leggen.

Je instructie is dus afhankelijk van de aan te leren vaardigheid, de context en het ontwikkelingsniveau van het kind,

Stappen

7 stappen om executieve functies te verbeteren

  1. Beschrijf het probleemgedrag
  2. Stel een concreet doel vast dat samenhangt met het probleemgedrag
  3. Bepaal de subdoelen, de procedure waarmee het doel bereikt kan worden (checklist)
  4. Zorg voor toezicht en aanmoediging bij de uitvoering
  5. Evalueer het proces, complimenteer de vooruitgang en pas zo nodig aan
  6. Verminder geleidelijk het toezicht en geef steeds minder aanwijzingen en hints zodat het kind niet afhankelijk blijft van jouw hulp (aangeleerde hulpeloosheid)
  7. Zelfstandig het doel bereiken door in eerste instantie zelf gebruik te maken van een checklist tot ook deze niet meer nodig is.

Om je hoogbegaafde kind goed voor te bereiden op de middelbare school is het belangrijk dat er gericht gewerkt wordt aan de ontoereikende vaardigheden. Hiervoor is het belangrijk dat leerkrachten geen vaste mindset hebben. Dat zij er niet vanuit gaan dat slimme kinderen de executieve vaardigheden ‘vanzelf’ beheersen. Belangrijk is ook een goede samenwerking tussen jouw kind, de ouders en de school.

Slecht voorbereid naar de middelbare school

Wanneer je kind niet goed voorbereid naar de middelbare school gaat kan het zijn dat je kind niet kan organiseren, plannen of op tijd aan een taak begint. Niet door kan zetten en zijn emoties niet de baas is wanneer het niet zo gaat zoals verwacht. Wanneer het niet voldoende blijkt wanneer je een beetje oplet, de stof begrijpt en het een keer doorneemt. Dit heeft grote invloed op het zelfvertrouwen, het zelfbeeld en de overtuigingen wat tot onderpresteren kan leiden.

Wil jij aan de slag met executieve functies?

Maak dan een afspraak om te bepalen of de training wat voor jou en je kind is

Karin van Toor

Terugbelverzoek

Stel me een vraag, boek een sessie, stuur me een mailtje, om door de bomen het bos weer te zien en ook jouw mogelijkheden (of die van je kind) te benutten. Ik help je graag!

Meer inzicht in hoe jouw zoon of dochter leert leren en zijn of haar doorzettingsvermogen en zelfvertrouwen toeneemt?

Onderpresteren hoogbegaafdheid

Plan je sessie hier