Het leek een gewone zaterdag, maar rond één uur werd het ongewoon druk in het Pianoatelier Pietjouw in Oude Tonge. Ruim 20 belangstellenden kwamen af op de workshop ‘De Geheimen van de piano’ georganiseerd door Pianoschool van Toor en gegeven door Jonathan Nap, Student Pianotechniek en Frans Pietjouw.
Jonathan begint de workshop met het vertellen wat voor een geweldig instrument de piano is en wat er allemaal wel niet op mogelijk is. Dit is natuurlijk niet voor dovemans oren, want wij mogen elke dag genieten van dit instrument door er op te spelen. Jonathan vindt het dan ook niet verwonderlijk dat wij willen weten hoe de piano zich in de loop van de eeuwen ontwikkelde, hoe het precies functioneert, hoe het stemmen in zijn werk gaat en wat voor het onderhoud belangrijk is.
Historie
Vroeg in de geschiedenis gebruikte men harpen en lieren om muziek te maken bij allerlei gebeurtenissen. Deze tokkelinstrumenten kregen in de loop van de tijd een klankbodem onder de snaren om ze luider te maken. Via de psalter, het hakkebord, het monochord en het polychord, het klavierciter en het clavicytherium, die wat betreft het model een afgeleide zijn van de psalter naar de besnaarde klavierinstrumenten.
Deze waren halverwege de 16e eeuw overal in Europa bekend. Vooral het eenvoudige en niet zo kostbare Clavichord en later het klavecimbel, dat erg populair was aan de vorstenhoven.
Kenmerkend voor die instrumenten was dat er weinig dynamische variatie mogelijk was en dat ze weinig volume hadden, doordat ze aangetokkeld werden. Het gebruik ervan bleef daardoor beperkt tot het ondersteunen van vocale muziek van toen. Vanaf de 18e eeuw veranderde het klankideaal en ontstond er behoefte aan instrumenten met meer volume. Aan het eind van de 16e eeuw werd het hamermechaniek ontwikkeld en doorontwikkeld. De uitvinder Bartolomeo Christofori had in 1700 al een klavecimbel met hamermechaniek gebouwd. Het instrument wordt beschreven als een instrument dat piano en forte mogelijk maakt. Het verschil tussen hard en zacht spelen biedt natuurlijk extra dimensies aan de muziek.
Men bleef zich richten op de bouw van klavecimbels, totdat de Duitser Silbermann het mechaniek van Christofori perfectioneert. Dit leidt tot een waardering van dit nieuwe instrument en verschillende componisten (JS Bach, later Mozart/Beethoven) componeren ervoor. De Fransman Pleyel ontwikkelde instrumenten die qua uiterlijk en constructie al veel doen denken aan onze moderne vleugels. In het begin van de 19e eeuw is het meest voorkomende hamerklavierinstrument de tafelpiano om in de 2e helft van de 19e eeuw plaats te maken voor de modernere piano en vleugel.
Mechaniek en constructie
Na dit kijkje in de historie van de huidige piano ging Jonathan over naar een toch wat ingewikkeld verhaal over het mechaniek. Maar alles werd al veel duidelijker nadat hij het model van een mechaniek rond had laten gaan.
Van Christofori via Schröter, Silbermann en Zumpe tot Broad-wood en Erard. Van prellmechaniek naar het opstotermechaniek tot het eerste repetitiemechaniek, waar Chopin en Liszt graag voor componeren.
Na deze pittige stof is er een korte pauze waarin iedereen wat kon drinken en eten, wat geweldig verzorgd was door Frans Pietjouw en vooral de kinderen genieten er met volle teugen van. Ondertussen is er tijd voor verschillende vragen en het bewonderen en bespelen van alle aanwezige instrumenten.
Na de pauze spreekt Jonathan over de constructie van de piano die natuurlijk bestaat uit het mechaniek, maar ook uit de kast en de akoestische constructie.
De houten constructie (het rast) zorgt voor de stevigheid, waarop de latten komen en de zangbodem die bestaat uit een plaat van dunne houten latten. Een luidere toon ontstaat doordat de trilling van de snaar wordt doorgegeven aan de zangbodem, die mee gaat resoneren. Aan de voorkant op de zangbodem zitten de kammen, die trillingsenergie van de snaren overbrengen op de zangbodem. Deze snaren geven natuurlijk een enorme trekkracht die opgevangen wordt door het gietijzeren frame. Bij dit frame zitten van boven gaten voor de stempennen en onderaan stiften waaraan de snaren worden bevestigd.
Boven aan het rast wordt het stemblok gemonteerd. Een massief of gelaagd blok waar de stempennen in worden vastgezet. Het moet de stempennen zo goed vastklemmen dat ze door de snaarspanning niet terugdraaien, maar tegelijkertijd moeten de pennen gelijkmatig kunnen draaien om de piano te kunnen stemmen.
Bij de besnaring zien we verschillende snaren. Ze zij wel allemaal van staal, maar links, in de baskant, hebben we een serie snaren, waar koper om heen gesponnen is. Dit geeft de snaar meer massa, die nodig is om de lage tonen te krijgen. Hoe dunner de snaar, hoe zachter hij ook klinkt. Hoe verder naar de diskant, hoe dunner de snaren worden, dus daarom zijn de snaren voor de hogere tonen dubbel of zelfs driedubbel uitgevoerd.
Stemmen en reguleren
Om je instrument in topconditie te houden moet je ‘m natuurlijk regelmatig laten stemmen, goed op de luchtvochtigheid letten en eens laten reguleren. Jonathan kon even op adem komen doordat Frans dit onderdeel van de workshop op zich nam.
Allereerst het stemmen, wat nog een lastig karwei is om de piano ‘goed vals’ te laten klinken. En dan bestaat er ook nog een speciale manier van stemmen om dat echte honky tonky geluid te krijgen. Frans liet dit ook zien en horen door aan de slag te gaan met de stemsleutel en het verbaasde ons hoe je oren je kunnen bedriegen. Ook filosofeerden we nog even over de reine kwint die bij ons niet meer rein is en welke gevolgen dat heeft. Alle aanwezigen vonden dit echt zeer boeiend en willen hier zeker nog meer over weten en misschien ook wel eens zelf even uit proberen. Ook sprak Frans nog over het Life Saver System wat de ideale luchtvochtigheid levert voor de piano, waardoor de piano in topconditie blijft en daardoor ook minder vaak gestemd hoeft te worden.
Naadloos neemt Jonathan het laatste onderdeel over, wat gaat over het reguleren, het opnieuw afstellen van onderdelen van het mechaniek, klavier en pedaalwerk. Dit is nodig door het slijten van onderdelen, zoals laken in scharnierende delen, en doordat houten onderdelen ‘werken’.
Bij regulatie zorgt de pianotechnicus er voor dat de piano weer een gelijkmatige aanslag heeft, goed kan repeteren en een groot dynamisch bereik heeft. Per toon zijn er bij een piano 25 punten om af te stellen, bij een vleugel zelfs 35! Even was het stil! Wauw zoveel onderdelen om af te stellen, bijna niet te geloven!
Voor veel werkzaamheden aan het reguleren is speciaal gereedschap ontworpen. Deze werkplaats, Pianoatelier Pietjouw, heeft de mogelijk-heid instrumenten helemaal te reviseren of zelfs te restaureren. Voorbeelden van werkzaamheden daarbij zijn; hamerkoppen vervangen/ modelleren, scheuren in de zangbodem herstellen, vilt vervangen, opnieuw besnaren, verkernen van mechaniekonderdelen, beschadigingen kastwerk.
Tsja ook hier kunnen Jonathan en Frans nog uren over praten en laten zien, maar helaas moeten wij nu gaan. Maar….wij komen zeker nog eens een keer terug.
Natuurlijk is deze workshop niet alleen voor leerlingen van Pianoschool van Toor. Ook u kunt bij de volgende workshop aanwezig zijn. Wilt u graag meer informatie dan kunt u contact opnemen met;
Pietjouw Piano Atelier 0187-645906/06-30706257 of Pianoschool Van Toor 06-22712648.
